Criminoloog Steven Debbaut (UGent): ‘De Duitse legalisering van cannabis is een kentering die het Belgische debat opnieuw aanwakkert’

Verschenen in De Morgen op 07/12/21

Als eerste Europese land legaliseert Duitsland, waar Olaf Scholz woensdag de nieuwe bondskanselier wordt, cannabis. Dat beschermt gebruikers en levert flink wat centen op, stelt de nieuwe regering. ‘En voor de schrik dat problematisch gebruik dan toeneemt is geen bewijs’, zegt expert en criminoloog Steven Debbaut (UGent).

“Wij introduceren de gecontroleerde verdeling van cannabis aan volwassenen voor recreatief gebruik. Dat doen we via gecertificeerde winkels zodat we kwaliteit kunnen controleren, de verdeling van vervuilde substanties kunnen verhinderen en de volksgezondheid kunnen beschermen.” Dat staat op pagina 87 van het regeerakkoord dat de kersverse Duitse regering zonet heeft voorgesteld.

In hun verkiezingsprogramma wezen de liberalen van de FDP erop dat het Duitsland jaarlijks 1 miljard euro zou kunnen opleveren als cannabis zoals sigaretten zou worden belast. De Groenen benadrukten dan weer dat een legalisering de zwarte markt lam zou slaan en de bijbehorende georganiseerde misdaad zou doen verdampen.

Met haar finale akkoord breekt de nieuwe ‘verkeerslichtcoalitie’ nu met het Duitse drugsbeleid dat jarenlang op veiligheid was gericht. “En het is ook Europees een mijlpaal”, reageert Steven Debbaut. Hij is criminoloog gespecialiseerd in de materie en woordvoerder bij expertenorganisatie SMART on Drugs. “Tot nu is cannabis nergens in Europa gelegaliseerd.”

Verwacht u een domino-effect?

“Die kans is groot, want in veel landen leeft het debat wel. Zo had Luxemburg plannen voor een legalisering. Die zijn opgeschort, maar het leeft daar nog altijd. En enkele Amerikaanse staten, Canada en Uruguay legaliseerden cannabis al. Duitsland is dichterbij en ook niet bepaald een onbeduidend land, dus een Duits voorbeeld kan zeker impact hebben.

“Ook bij ons, trouwens. Er loopt nu een evaluatie van de huidige drugswetgeving, die een eeuw oud is. Wat nu in Duitsland gebeurt, zal die gesprekken voeden. Bij ons is er aan Waalse en Brusselse kant ook voldoende politiek draagvlak. Het zijn CD&V en N-VA die in Vlaanderen vooral op de rem staan. Vooruit is voor een legalisering en Groen voor een decriminalisering van persoonlijk gebruik.

“Al verwacht ik dat veel politici wel eerst de kat uit de boom zullen willen kijken en zien wat het in Duitsland geeft. Maar als de Duitsers hier goede ervaringen mee verzilveren, is het waarschijnlijk dat nog Europese landen volgen of dat minstens het debat weer geopend wordt.”

Als het gaat over vrijer omgaan met cannabis kijken we in Europa altijd naar Nederland. Wat is het grote verschil met de Duitse beslissing?

“Nederland heeft een schizofreen beleid waar ze zelf niet zo tevreden mee zijn. De verkoop van cannabis in coffeeshops wordt gedoogd, maar de kweek is niet gereguleerd. Dat is een erg halfslachtige aanpak.

“De Duitsers werken daarentegen een echte legalisering uit. Dat wil zeggen dat je niet enkel het gebruik van cannabis uit de strafwet haalt en dus decriminaliseert, zoals Portugal, Zwitserland en Tsjechië dat al deden. Het betekent dat je als overheid de volledige keten, van kweek tot aanbod, op de een of andere manier in handen neemt.”

Hoe zal Duitsland dat doen?

“Ze moeten de details nog uitwerken, maar in het akkoord staat dus alvast dat ze met geaccrediteerde winkels zullen werken. De vraag is dan hoe controlerend een overheid zich daarin opstelt. Er zijn allerlei modellen. Je kan bijvoorbeeld particulieren toestaan thuis cannabis te kweken voor eigen gebruik met maximaal één of twee planten. Of je kan non-profitcoöperaties, die dus geen winst maken, een licentie geven om cannabis te produceren en te verkopen. Die licentie bepaalt dan waar de producten aan moeten voldoen.

“Een voorbeeld van een echt staatswietmodel is Uruguay. Daar zijn ‘cannabis social clubs’ opgericht die uitsluitend cannabis voor gebruik door hun leden produceren. De overheid heeft er ook een monopolie op kweek en verkoop. Ze hebben daar dus staatsplantages en -shops en je kan er via de apotheek cannabis kopen. Maar dan moet je je wel registreren zodat gecontroleerd kan worden dat je geen maximum overschrijdt.”

Zo veel overheidsingrijpen ligt in Europa toch te gevoelig?

“Inderdaad, maar dat maakt het niet per se onmogelijk. Het is niet omdat je de commercialisering van productie en verkoop toestaat volgens een winstoogmerkmodel dat je niet toch allerlei restricties kan opleggen. Het gaat dan over welke producten verkocht mogen worden, of reclame mag of welke restricties daarop zijn, hoeveel taksen ze op de producten zetten, hoe hoog het THC-gehalte in de cannabis (de stof die de roes opwekt, BDB) mag zijn en of en hoe er kwaliteitscontrole moet gebeuren.

“De Duitse regering heeft het alvast over winkels die ze een licentie zullen geven. Die zal gebaseerd zijn op criteria zoals bijvoorbeeld het THC-gehalte. Er is ook sprake van een taks die verrekend wordt in de prijs en die de staat heel wat centen kan opleveren. Daarmee kunnen ze dan extra inzetten op preventie. Ook liet de Duitse regering al weten dat ze beperkingen invoert voor cannabis- en ook alcohol- en tabaksreclame.

“Hoe ze de kweek zouden reguleren, is nog niet duidelijk. Maar als je echt spreekt over legalisering, dan pak je de volledige keten en dus ook de kweek in handen. Privéspelers kunnen daar dan bijvoorbeeld voor instaan maar onderworpen worden aan controles.”

Hoe kijken wetenschappers naar de Duitse demarche?

“De meeste academici beschouwen een legalisering en dus ook een regulering van roesmiddelen als een slimme zet. Want we merken dat verkoop en gebruik verbieden niet werkt. De vraag daalt er niet door, het aanbod evenmin en het verbieden betekent een hoop extra problemen. Zo kun je geen kwaliteitscontrole doen, zit je dan met een zwarte markt waarin heel wat misdaadgeld omgaat én waar vaak geweld mee gemoeid is.

“Een legalisering elimineert die zwarte markt, beschermt cannabisgebruikers dankzij kwaliteitscontrole en is ook potentieel financieel voordelig. Want niet alleen kan een overheid inkomsten genereren door de verkoop van cannabisproducten te belasten, ze kan ook flink besparen op politie en justitie, die nu een verbod moeten opvolgen. Dan komen er middelen vrij die naar preventie kunnen, wat de Duitsers dus blijkbaar zullen doen.”

Via legalisering de gebruiker beter beschermen, hoe werkt dat concreet?

“Dat gaat vooral over het THC-gehalte van cannabisproducten controleren, bijvoorbeeld via licenties voor wie het verkoopt. THC zorgt voor het roeseffect. En in de cannabis die je nu kunt kopen, ligt dat gehalte stukken hoger dan enkele decennia geleden. Een regulerende overheid die de markt in handen neemt, moet ervoor zorgen het niet te hoog ligt omdat dat de kans op mentale schade zoals angsten en psychose verhoogt. Maar het mag ook niet te laag liggen, want anders krijg je de zwarte markt niet weg.

“Daarnaast kan een overheid via licenties of eigen kweek ook het gehalte aan verontreinigende stoffen zoals schimmels, zware metalen en pesticiden die in illegaal geproduceerde cannabis worden aangetroffen verlagen. Plus: als de verkoop via gecertificeerde winkels gaat, kan je de leeftijd van gebruikers controleren, terwijl minderjarigen nu makkelijk via dealers aan cannabis geraken.”

Ondertussen is de Duitse politie niet opgezet met de legalisering. Het hoofd van de politievakbond vreest meer auto-ongevallen en trivialisering van drugs.

“Wat die auto-ongevallen betreft, mag het volgens mij duidelijk zijn dat drugs in het verkeer hoe dan ook niet kan. Dat idee moet je als samenleving voeden en dat gaat onder andere over sociale controle. Als ik iemand die te veel dronk van bij mij thuis zie vertrekken, ga ik die persoon daar ook op aanspreken. In die zin is er al heel wat verbeterd. Vroeger was het veel meer bon ton om met een glas te veel op achter het stuur te kruipen. De politie moet dat ook streng opvolgen en dat gebeurt voor cannabis nu al met een speekseltest.

“Het argument van de trivialisering is begrijpelijk omdat de politie vooral de miserie van drugs ziet. Het is aannemelijk dat ook mensen die in de verslavingszorg werken zo bezorgd reageren. Maar ook bij het brede publiek en in de politiek is de gedachte dat legalisering de deur openzet naar problematisch drugsgebruik alomtegenwoordig. Het is de belangrijkste reden waarom politici die voor legalisering ijveren hun pleidooi vaak weer moeten inslikken. En natuurlijk, als je ook gelooft dat mensen meer cannabis gaan gebruiken wanneer je het legaliseert en dat dat ervoor zorgt dat ze op den duur verslaafd raken, dan is legalisering een slecht idee. Maar dat idee klopt niet.”

In welke mate is dat aangetoond?

“Internationale voorbeelden laten zien dat er niet per se een oorzakelijk verband is tussen vrijere toegang tot of legalisering van cannabis en toenemend gebruik. Zo zit Nederland qua gebruik in de Europese middenmoot en ligt het gebruik in Frankrijk, dat veel repressiever is, hoger. In Portugal is geen noemenswaardige stijging in drugsgebruik vastgesteld nadat dat land bezit van een kleine hoeveelheid van om het even welke drugs uit de strafwet heeft gehaald. Er is zelfs een daling van problematisch drugsgebruik geconstateerd. In Uruguay is sinds de legalisering van cannabis geen bewijs gevonden voor meer of meer problematisch gebruik.

“Het is trouwens ook niet omdat het gebruik enigszins stijgt dat het problematisch gebruik toeneemt. Recreatief gebruik is de regel. We weten dat voor alle drugs geldt dat een grote meerderheid van zo’n 85 procent ze op een recreatieve manier gebruiken. Zelfs voor alcohol, dat zeer toegankelijk is, waarover we veel reclame zien en waarbij een grote sociale druk meespeelt om het te nuttigen, zie je niet dat veel mensen dagelijks whisky bij het ontbijt drinken. Het is een specifieke minderheid die ermee worstelt. Regulering van cannabis laat dan ook vooral toe dat iemand die op vrijdag een joint wil roken dat kan doen zonder met een crimineel milieu in contact te moeten komen.

“Een minderheid van 15 procent worstelt met drugs. Dat zijn vooral mensen die zich in een zwakke sociaaleconomische positie bevinden en bij mensen die opgroeiden in verontrustende opvoedingssituaties, zoals slachtoffers van verwaarlozing, van seksueel misbruik of fysiek geweld. Je kunt een zinvol drugsbeleid dus niet loskoppelen van een goed sociaal beleid. En een legalisering van cannabis kan er net voor zorgen dat het uit de taboesfeer komt en ouders, vrienden, leerkrachten makkelijker het gesprek durven aangaan met wie plots bijvoorbeeld opmerkelijk veel gaat gebruiken.”

Al bij al kan een legalisering dus vooral veel voordelen opleveren?

“Dat is toch wat onderzoek en ook praktijkervaring suggereren. Als Duitsland het doordacht aanpakt, zullen we dat binnen afzienbare tijd van dichtbij kunnen vaststellen.”